Υμνος εις την δικτατορίαν

ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗς 21ης ΑΠΡΙΛΙΟΥ

(Ελευθεροτυπία, 20/4/1997)

Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελά πατέρα; Σκάσε και γράφε ποιήματα παιδί μου μπας και καταλάβουν ότι είμαστε εθνικόφρονες και γλιτώσουμε την εκτόπιση.

Εμμετρες δηλώσεις νομιμοφροσύνης

Ποιος έχει εμπνεύσει περισσότερο από κάθε άλλον τους νεοέλληνες; Ποιος έχει κατορθώσει να διεγείρει την ευαίσθητη ποιητική χορδή ενός απλού δημοδιδάσκαλου, ενός απομονωμένου αγρότη, μιας αγράμματης νοικοκυράς, αλλά και ενός γνωστού λογοτέχνη, ενός πετυχημένου μουσικού, μιας καθιερωμένης τραγουδίστριας; Η απάντηση ξαφνιάζει τους νεώτερους και ενοχλεί τους μεγαλύτερους. Δεν υπάρχει στη μεταπολεμική ιστορία της χώρας περίοδος που να προκάλεσε τόσο μεγάλη ποιητική παραγωγή "από τα κάτω", όσο η δικτατορία της 21ης Απριλίου.
Δίπλα στη γνωστή βιομηχανία "συγχαρητηρίων τηλεγραφημάτων" που είχε οργανώσει η χούντα για να επιδεικνύει στο εσωτερικό και το εξωτερικό την απόλυτη επικράτησή της, υπάρχει και μια πληθώρα "ποιητικών εμπνεύσεων" που υμνούν το καθεστώς και τους πρωτεργάτες του. Οι περισσότεροι συγγραφείς αυτών των στιχουργημάτων αρκέστηκαν να τα στείλουν σε κάποια δημόσια αρχή - συνήθως αυτή από την οποία περίμεναν κάποια ανταπόδοση. Ορισμένοι θεώρησαν το έργο τους πολύ σημαντικό και φρόντισαν να το εκδώσουν, με τη μορφή ποιητικής συλλογής, έτσι ώστε να μείνουν τα έργα τους και για τις επερχόμενες γενιές! Τον Απρίλιο του 1969, για παράδειγμα, κυκλοφόρησαν οι "Αχτίδες από τον ήλιο της 21ης Απριλίου" του Θεοδοσίου Σπ. Στραγαλινού, δημοδιδασκάλου. Από τη συμπληρωματική ιδιότητα "μετεκπαιδευθέντος εν τω Πανεπιστημίω Αθηνών", πληροφορούμαστε ότι το "γλύψιμο" έπιασε τόπο. Η έκδοση έγινε μετά από εγκριτική διαταγή του Υπουργείου Προεδρίας (24664/Φ208/1969). Το πόνημα "αφιερούται εις τους πρωτεργάτας της μεγαλουργού Εθνικής Επαναστάσεως της 21ης Απριλίου 1967 εξοχωτάτους κ.κ. Πρόεδρον της Κυβερνήσεως και Υπουργόν Παιδείας Γ.Παπαδόπουλον και Α' Αντιπρόεδρον και Υπουργόν Εσωτερικών Στυλιανόν Παττακόν. Μικρό δείγμα: "Στα μέσα της ανοίξεως / στη τόση ωραιότη / ανέτειλε περήφανη / τ' απρίλη εικοστή πρώτη. / Και γελαστός ο ήλιος / με ξέχωρη λαμπράδα / απ' άκρη σ' άκρη φώτισε / τη δόλια την Ελλάδα. / Τα στρατευμένα της παιδιά / τα τίμια βλαστάρια / με αρχηγούς παρήφανους / αληθινά καμάρια, / βάλαν το στήθος τους μπροστά / αγνοί συνταγματάρχες / και εφωνάξαν μ' αντρειά / στην πάντα οι κομματάρχες / και τα ρουσφέτια κι οι ψευτιές / η κατηφόρα φθάνει / καθίσετε στην άκρη σας / όλοι οι λαοπλάνοι". Αντίστοιχη έκδοση του αυτοονομαζόμενου "εθνικού ποιητού-λογοτέχνου" Ηρακλή Ζαχαριάδη με τίτλο "Τα ιδανικά μας" και υπότιτλο "Μια σύντομη ιστορία όλων των εποχών μέχρι και της Επαναστάσεως της 21ης Απριλίου 1967" κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1968: "Δεν πέρασε πολύς καιρός. / Μας φαίνεται σαν τώρα, / που εκινήθη ο Στρατός / και έσωσε τη χώρα. / Τώρα ο Παπαδόπουλος / και ο Στρατός επίσης, / θα επιτύχουν θαύματα / ώστε η Ελλάς να ζήση."

Για όσους δεν είχαν την οικονομική διάθεση ή την αυτοπεποίθηση να εκδώσουν τις ποιητικές τους συλλογές, φρόντιζε το ίδιο το καθεστώς των συνταγματαρχών. Με τίτλο "Λαϊκή Μούσα" εκδόθηκε το 1969 ανθολόγιο όλων αυτών των ποιητικών εξάρσεων. Για να μη φανεί ο κατευθυνόμενος χαρακτήρας της συλλογής δεν αναγράφεται πουθενά ο επίσημος φορέας που ανέλαβε την αξιοποίηση του υλικού. Προδίδεται όμως από την (ανυπόγραφη) εισαγωγή: "Οι δημοσιευόμενοι στίχοι και οι επιστολές αντιπροσωπεύουν ένα ποσοστόν μόνον από τις εκατοντάδες και χιλιάδες που έφθασαν - και εξακολουθούν να φθάνουν - στις διάφορες κρατικές και δημόσιες υπηρεσίες." Στην ίδια εισαγωγή περιλαμβάνεται και μια απόπειρα ερμηνείας αυτής της αιφνίδιας πλημμύρας ποιημάτων: "Η Επανάστασις της 21ης Απριλίου 1967 έγινε πηγή εμπνεύσεως και καινούργιων αισθημάτων σε πάρα πολλούς Ελληνες. Η απότομη κατάργησις του παρελθόντος που επέφερε και η αναδημιουργική πνοή που ενεφύσησε εδημιούργησαν αναμφίβολα ικανοποίηση και ένα πλήθος ελπίδων σε χιλιάδες απλούς ανθρώπους. Η Επανάστασις υπήρξε γι' αυτούς η αφορμή να εκφράσουν σε ποιητικό λόγο αλλά και σε αυθόρμητες επιστολές ό,τι από καιρό συνειδητά ή ασυνείδητα τους κατεπίεζε, ήταν σαν ένα ηφαίστειο που εξερράγη εκτοξεύοντας ψηλά ό,τι καταπιεζόνταν από καιρό στις καρδιές."
Τα περισσότερα ποιήματα αναφέρονται γενικά στην 21η Απριλίου, χωρίς να κατονομάζουν τους πρωτεργάτες. "Τέτοια μέρα, σαν και τούτη / τ' Απριλιού εικοσιμιά, / δεν είδ' άλλη η Ελλάδα / απ' τα χρόνια τα παλιά." (Διον. Λιοσάτος, Αθήνα). Χαρακτηριστική η μαντινάδα του Εμμανουήλ Βαμβασάκη απ' το Βραχάσι Μεραμβέλλου: "Χειρουργική επέμβασις επιτυχώς εδόθη / Και εκ βεβαίου θάνατου ο ασθενής εσώθη / Συγχαίρουμε τους χειρουργούς και αισιοδοξούμε / Πως τελική ανάρρωση στον ασθενή θα δούμε."
Σημαδεμένη από τη χρονολογία έκδοσής της, η συλλογή δεν περιλαμβάνει ύμνους για το βασιλιά ή τον Κόλλια και τον Σπαντιδάκη. Η λατρεία των "ποιητών" στρέφεται κυρίως προς τον Παπαδόπουλο: "Κύριε Παπαδόπουλε να ζήσης χίλια χρόνια / γιατί προσφέρεις στο λαό αγάπη και συμπόνια." (Κατίνα Παναγιώτου Μάρκου, Νάξος). "Ελάτε να ενισχύσουμε / τον νέο Κυβερνήτη / τον Γιώργο Παπαδόπουλο / που πήρε το τιμόνι / ν' αναστηθούν παλιοί καιροί / και δοξασμένοι χρόνοι." (Δημ. Νικολάου, Πειραιεύς)
Δεν λείπουν οι αναφορές στην τριανδρία. "Ο Γιώργος Παπαδόπουλος κι ο Νίκος Μακαρέζος / κι ο Στυλιανός ο Παττακός γλυτώσανε το γένος", υποστηρίζει ο Ιωάνννης Λεπενός από τη Βόνιτσα. Και η Ευη Μωρίκη από τη Λαμία συμπληρώνει: "Ω τρεις λεβέντες του Μοριά / της Ρούμελης, της Κρήτης, / χρυσές σελίδες γράψατε / μιας νέας μεγάλης νίκης." Ο Δημήτρης Κουζούνης αναφωνεί: "Λεβέντη Παπαδόπουλε, αετέ μου Μακαρέζο / και παληκάρι Παττακέ με δάφνες φορτωμένο." Ο ιερεύς Σακελλάριος Πρόδρομος Μιχαηλίδης έχει χριστουγεννιάτικη έμπνευση: "Μεσ' τον Απρίλη έφθασαν / τρεις μάγοι με τα δώρα. / Ο Γιώργος Παπαδόπουλος / κι ο Παττακός στην ώρα. / Ακόλουθα στέκει πιστός / ο Νίκος Μακαρέζος / που στάθηκε στο ραντεβού / και τώρα σαν Εγγλέζος."
Υπάρχουν αρκετά ποιήματα με ειδική μνεία στον Παττακό: "Δυο τρανοί συνταγματάρχες / κι ο γενναίος Παττακός / ώρμησαν σαν καταρράχτες / όπως ένας κεραυνός." (Θεοφάνης Λαζάκης, Κάτω Τιθορέα). "Τρανός αητός ο Παττακός / ψηλά κρατά τη δόξα / τον αγκαλιάζει ο λαός / απ' όλη την Ελλάδα." (Οθων Πάγκαλος, Αρτα). "Μέσα εις την κυβέρνηση έχομε ένα κλωνάρι / το λένε Στέλιο Παττακό, της Κρήτης το καμάρι." (Ιωάννα Μπουτζάλη, Ηράκλειο). Ακόμα και ο Μακαρέζος έχει τους δικούς του πιστούς: "Γεια σου αητέ της Ρούμελης / Νικόλα Μακαρέζο / Γεια σου σαϊνη της Γραβιάς / κι ελάφι της Λαμίας. / Εσύ και οι συνάδελφοί σου / οι τρεις ανδρειωμένοι / Κανείς δεν σας παρέσυρε / για να σας βάλη χέρι."
Στην εισαγωγή της συλλογής, οι ανώνυμοι προπαγανδιστές της χούντας προαναγγέλλουν δεύτερο τόμο: "Ισως κάποια άλλη έκδοσις ν' αυξήση τον αριθμό των ήδη δημοσιευομένων δημιουργημάτων και δώση μία αφορμή ικανοποιήσεως σ' εκείνους που ταχυδρόμησαν τον ενθουσιασμό τους." Ευτυχώς, όμως, η έμπνευση στέρεψε. Ο Ζωιτάκης, ο Μαρκεζίνης, ο Ανδρουτσόπουλος και ο Ιωαννίδης έμειναν χωρίς δικούς τους ύμνους.


Ο Κύριος χορεύει τον καλαματιανό
Ενα χρόνο μετά το πραξικόπημα, στις 28 Απριλίου 1968, η χούντα γιόρταζε τα πρώτα της γενέθλια. Στη φιέστα που οργανώθηκε στο Παναθηναϊκό Στάδιο ήταν όλοι παρόντες. Το καλλιτεχνικό πρόγραμμα παρουσίασε ο Γ.Οικονομίδης. Την ορχήστρα της ΕΙΡ διεύθυναν κατά σειρά οι Γ.Κατσαρός, Κ.Κλάβας, Τ.Αθηναίος, Τ.Μωράκης και Αν.Χατζηαποστόλου. Τραγούδησαν και έπαιξαν σε σκετς οι Ρ.Βλαχοπούλου, Φ.Δήμας, Μαρινέλλα, Γ.Βογιατζής, Κ.Βουτσάς, Γ.Πουλόπουλος, Νινή Τζάνετ, Ν.Σταυρίδης, Ντίνος Ηλιόπουλος, Σώτος Παναγόπουλος, Τρίο Γκρέκο, Νάντια Κωνσταντοπούλου, Ρένα Ντορ, Τζένη Βάνου, Στ. Κόκοτας, Β.Μοσχολιού, Τ.Μαρούδας, Γ.Ζαμπέτας και Γρ. Μπηθικώτσης.
Είναι γνωστή η εμμονή των απριλιανών στις γιορτές και τα πανηγύρια. Χωρίς ιδιαίτερη φαντασία, θέλησαν να ακολουθήσουν τη δοκιμασμένη συνταγή του άρτου και των θεαμάτων, μιμούμενοι τις φασιστοειδείς καρικατούρες του μεταξικού καθεστώτος. Αλλά οι καλλιτέχνες; Πώς βρέθηκαν όλοι αυτοί τόσο πρόθυμοι να υμνήσουν τους συνταγματάρχες και να στρατευθούν στην υπηρεσία του αναγεννώμενου φοίνικα; Ασφαλώς δεν ισχύει το ίδιο για όλους. Κάποιοι εκβιάστηκαν, κάποιοι φοβήθηκαν, κάποιοι είχαν συνηθίσει να κολακεύουν τους ισχυρούς. Το κλειδί για τη σχέση του απριλιανού καθεστώτος με τους υμνωδούς του, το ανακαλύπτουμε στο βαρύγδουπο "πόνημα" του γνωστού τηλε-φασίστα Κώστα Πλεύρη "Πολιτική Προπαγάνδα". Είναι γραμμένο το 1968 και χρησίμευε τότε ως εγχειρίδιο στις Σχολές Χωροφυλακής και την Σχολή Γενικής Μορφώσεως του ΓΕΣ, όπου δίδασκε ο Πλεύρης, ως βοηθός του Γεωργαλά και γραμματέας του Λαδά. Μας πληροφορεί, λοιπόν, ο Πλεύρης ότι "η οργανωμένη προπαγάνδα εντοπίζει τους ασήμους, αλλά με αξία που δεν έχει ακόμη αναγνωρισθή, καλλιτέχνας και τους διαφημίζει συστηματικώς. Κατ' αυτόν τον τρόπον κερδίζει την ευγνωμοσύνην τους, την οποίαν μεταφράζει εις προβολήν της ιδέας που επιθυμεί να διαδώση. Ο καλλιτέχνης είναι ευάλωτος εις την κολακείαν. Εξαγοράζεται με ολίγα χειροκροτήματα ή μερικούς επαίνους. Βεβαίως υπάρχουν και οι κοινοί συμφεροντολόγοι. Αυτούς είναι προτιμώτερον να αποφεύγη κανείς να τους χρησιμοποιή, διότι όταν αργότερον μεταπηδήσουν εις την αντίπαλον παράταξιν, και οι καλλιτέχναι συνηθίζουν παρομοίους ασυνεπείας, θα μας προξενήσουν περισσότερον κακόν από όσον καλόν μας συνεισέφεραν με την εργασίαν των."
Ο Πλεύρης αναλύει και την ανάγκη της χούντας να προσεαιριστεί μια μερίδα καλλιτεχνών: "Η προπαγάνδα προσεταιριζομένη τους καλλιτέχνας συγκροτεί ένα μέτωπο με φιλική της ποίηση, ζωγραφική, μουσική, λογοτεχνία. Το μέτωπο αυτό συνιστά κατά κανόνα το παραπλανητικό επισκεπτήριον με το οποίον εμφανίζεται εις τον ξένον κόσμον. Εις ονομαστός καλλιτέχνης ακούεται με συμπάθεια από οποιοδήποτε είδος ανθρώπων, διότι τους καλλιτέχνας χαρακτηρίζει ένα προσόν, που είναι αδύνατον να διαθέτουν οι πολιτικοί. Δεν έχουν εχθρούς."
Αλλά οι δικτάτορες δεν αρκούνταν στην υποταγή των καλλιτεχνών. Ηθελαν και τα αποκλειστικά δικά τους τραγούδια. Ηδη από το φθινόπωρο του 1968 είχαν προκηρύξει διαγωνισμό για τη συγγραφή και τη σύνθεση του ύμνου της 21ης Απριλίου. Γνωρίζουμε το αποτέλεσμα: Μέσα στ' Απρίλη τη γιορτή, το μέλλον χτίζει η νιότη αγκαλιασμένη, δυνατή, μ' εργάτη, αγρότη, φοιτητή και πρώτο το στρατιώτη (δις). Τραγούδι αγάπης αντηχεί, γελούν όλα τα χείλη και σμίγουν μέσα στη ψυχή, του Εικοσιένα η εποχή κι η Εικοσιμιά τ' Απρίλη (δις). Μέσ' τις καρδιές μπαίνει ζεστή του Απριλιού η λιακάδα κι έχουν στα στήθια μας κλεισθεί θρησκεία, οικογένεια και πάνω απ' όλα Ελλάδα (δις).
Ειδικό εμβατήριο ηχογραφήθηκε και για τις ανάγκες της προπαγάνδας υπέρ του χουντικού συντάγματος: "Ναι στο Σύνταγμα για μια Ελλάδα αιώνια / Ναι στο Σύνταγμα γι' αγάπη και ομόνοια. / Θα γεμίσεις μ' ένα Ναι / Γαλανέ μας ουρανέ."
Και πάλι όμως ο Παπαδόπουλος δεν έμεινε ικανοποιημένος. Επιστρατεύθηκε λοιπόν η λαϊκή μούσα. Σε παραλλαγή γνωστών δημοτικών σκοπών, οι συνταγματάρχες μπορούσαν πλέον να χορεύουν τα δικά τους τραγούδια.
Σε τσάμικο:
Ωρέ η Εθνική Κυβέρνηση
η Εθνική Κυβέρνηση του Εθνους μας σωτήρας
Ωρέ με Γιώργο Παπαδόπουλο
με Γιώργο Παπαδόπουλο και Παττακό λεβέντη
Ωρέ Εικοσιμιά του Απριλιού εικοσιμιά του Απριλιού εστήσανε το γλέντι.
Σε καλαματιανό:
Στις Εικοσιμιά τ' Απρίλη σηκωθήκανε έξι φίλοι
του στρατού μας οι φωστήρες και του έθνους οι σωτήρες.
Να μας ζήσει ο στρατός, Σπαντιδάκης, Παττακός,
Παπαδόπουλος ο Γιώργος, Κόλλιας ο πρωθυπουργός.
Μακαρέζος, Αγγελής κι όλοι οι επιτελείς.
Να μας ζήσει ο στρατός, Σπαντιδάκης, Παττακός.
Οι εργάτες και αγρότες που με αίμα και ιδρώτες
στη σκληρή δουλειά μοχθούνε, τώρα τη στοργή θα βρούνε.
Να μας ζήσει ο στρατός, κλπ.
Μας ζηλεύουν κι οι εχθροί μας για τη δόξα τη δική μας
και το μέλλον το λαμπρό μας θα χρωστάμε στο στρατό μας.
Να μας ζήσει ο στρατός, κλπ.
Ισως αυτά τα τραγούδια να είχε κατά νου ο Πλεύρης, όταν έγραφε ότι "το ομαδικό τραγούδι έχει την ικανότητα να διαλύη την ατομικότητα εντός του συνόλου, με αποτέλεσμα να δημιουργή την μαζοψυχή. Το ομαδικό τραγούδι, ενόσον μάλιστα συνοδεύεται και από μουσική υπόκρουσι, παρουσιάζει εξηρμένα όλα τα συμπτώματα της υποβολής. Οι ύμνοι εις το τέλος των εκδηλώσεων από προπαγανδιστικής απόψεως σημαίνουν την οριστικήν επισφράγισιν του ψυχολογικού ενιαίου των ατόμων."

Το δειλινό μιας καριέρας

Στη διάρκεια της πρώτης μεγάλης δίκης της ισχυρότερης αντιστασιακής οργάνωσης της εποχής, του ΠΑΜ, είδε το φώς της δημοσιότητας ένα σημείωμα του Μίκη Θεοδωράκη, γραμμένο τον Ιούλιο του '67, προς τον Γρ. Μπιθικώτση. Κανείς δεν ξέρει πώς έπεσε στα χέρια των χαφιέδων του καθεστώτος. Οι ανακριτές του Μίκη στη Μπουμπουλίνας, μερικές βδομάδες αργότερα, του είπαν για ένα "δικό τους" γκαρσόνι του μαγαζιού που τραγουδούσε ο Μπιθικώτσης. Το θέμα του ήταν η στάση του δημοφιλούς τραγουδιστή έναντι των πραξικοπηματιών.
Από τον "Ελεύθερο Κόσμο" (16.11.1967), όπου και εντοπίσαμε την επιστολή, αντιγράφουμε: "Γρηγόρη. Διάβασα με κατάπληξη ότι πρόκειται να τραγουδήσεις στα "Δειλινά" τον "Υμνο της Επαναστάσεως". Νομίζω ότι είσαι αρκετά μεγάλος για να καταλαβαίνεις τί πρόκειται να κάνεις. Πόσες ευθύνες επωμίζεσαι και σε τι σοβαρούς κινδύνους μπαίνεις. Κάθησε σπίτι σου με αξιοπρέπεια. Μη γκρεμίζεις με μια κλωτσιά αυτό που χτίσαμε μαζί τόσα χρόνια. Μην ακούς τους κερδοσκόπους και τους προσκυνημένους. Μη ρίχνεις στο βούρκο το όνομά σου και το όνομα των παιδιών σου, που σε λίγο θα ντρέπωνται για σένα. Κάνε τον άρρωστο. Φύγε για το εξωτερικό. Εκεί μπορείς ν' αρχίσεις μια καινούργια καριέρα. Η Μελίνα σε περιμένει.
Γιατί αν εσύ ο Μπιθικώτσης, το πρωτοπαλλήκαρο του Θεοδωράκη, γίνεις επίσημος τραγουδιστής της Δικτατορίας τραγουδώντας αυτό το άθλιο κατασκεύασμα θα πρέπει να ξέρεις ότι θα γίνεις ο πιο αχάριστος και τιποτένιος προδότης που γέννησε ο Λαός μας. Στο όνομα της φιλίας μας και για χάρη της γυναίκας σου, των παιδιών σου και όλων των αμέτρητων φίλων μας, σε ικετεύω να μ' ακούσεις για τελευταία φορά. Μετά την Πέμπτη θα είναι αργά. Πάρα πολύ αργά. (Υπογραφή Μίκης Θεοδωράκης) Αθήναι, Ιούλιος 1967".
Η συνέχεια είναι γνωστή. Ο Μίκης πιάστηκε λίγο αργότερα (21 Αυγούστου 1967), κι ακολούθησε το "δρομολόγιο" Μπουμπουλίνας - ταράτσα κι απομόνωση - Νοσοκομείο - Αβέρωφ - Ζάτουνα - Ωρωπός κλπ, ο δε Μπιθικώτσης (που μάλλον δεν πείστηκε από το φλογερό μήνυμα του συνθέτη) έφτιαξε σόλο καριέρα. Ως "Σερ Μπιθί", πλέον, πέρασε από τα καλύτερα μαγαζιά της εποχής: "Καν-Καν", "Δειλινά" και βεβαίως από τις φιέστες της Εθνοσωτηρίου στην "πίστα" του Καλλιμάρμαρου ή στα στούντιο της ΥΕΝΕΔ...

"Θα τους πατάξουμε"

Από τον στενό πυρήνα των δικτατόρων, είχε αναλάβει ο συνταγματάρχης Λαδάς την αρμοδιότητα για τις τέχνες και τα γράμματα. Δεν γνωρίζουμε ποιες ακριβώς ιδιότητες ήταν εκείνες που τον καθιστούσαν κατάλληλο γι' αυτό το πόστο. Τη δική του πάντως άποψη για τις καλές τέχνες μπορούμε να την πληροφορηθούμε από την ομιλία που έκανε στην Καλαμάτα την 1η Φεβρουαρίου 1970 κατά τη θεμελίωση της "Μουσικής Στέγης" της πόλης.
Ο συνταγματάρχης αρχίζει με μια σημαντική διαπίστωση: "Η διαφορά μεταξύ ζώου και ανθρώπου ευρίσκεται εις τούτο: ότι ο άνθρωπος αναπτύσσει πνευματικήν δραστηριότητα, ενώ τα ζώα περιορίζονται αις υλικάς ενεργείας υπαγορευομένας εκ των ενστίκτων." Προκειμένου να πείσει το ακροατήριό του ότι ανήκει στην πρώτη κατηγορία, ο Ιωάννης Λαδάς αναπτύσσει στη συνέχεια ο ίδιος "πνευματική δραστηριότητα": "Οι πρόγονοί μας, με επικεφαλής τον Αριστοτέλην επίστευον, ότι η μουσική συμβάλλει εις τον εξευγενισμόν της ψυχής. Προς τούτοις ο Αριστόξενος τον 3ον π.Χ. αιώνα, εκυκλοφόρησεν σύγγραμμα, εν τω οποίω εξηγεί και αναλύει την ηθικήν επίδρασιν της μουσικής επί του χαρακτήρος του ανθρώπου. Συνεστήθη τότε μάλιστα και η μουσική ως μέσον ψυχοθεραπευτικής αγωγής, ο δε Θεόφραστος υπεστήριζεν ότι δι' αυτής λησμονεί κανείς τους πόνους των αρθρίτιδων και την ισχιαλγίαν. Ολαι αυταί άι θεωρίαι των Ελλήνων επιβεβαιούνται και δι' αυτό εις τας ιατρικώς προηγμένας χώρας γίνεται χρήσις εις τα νοσοκομεία της λεγομένης Μουσικοθεραπείας."
Στη συνέχεια ο συνταγματάρχης επιχειρεί μια αποτίμηση της μουσικής παραγωγής των αρχαίων: "Αφού λοιπόν η μείς οι Ελληνες εθέσαμεν τας βάσεις της μουσικής, την οποίαν δυστυχώς δεν γνωρίζομεν εις ποία ύψη ανυψώσαμεν, διότι οπωσδήποτε θα την είχομεν ανυψώσει, όπως την αρχιτεκτονικήν, την ποίησιν και τας άλλας τέχνας. Αφού λοιπόν εκάναμε όλα αυτά, ήλθομεν κατόπιν διά της Βυζαντινής μας μουσικής να της δώσωμεν ασύγκριτον θείον και μεταφυσικόν μεγαλείον. Κατόπιν, κατά την διάρκειαν της Τουρκοκρατίας, η μουσική μας επένδυσε το πατριωτικό δημοτικό τραγούδι."
"Και φθάνομεν εις την νεωτέραν Ελλάδα, εις την οποίαν δυστυχώς επεκάθησεν η σκωρία της ξενομανίας. Είναι απαράδεκτον να μη γνωρίζωμεν τα έργα των Καλομοίρη, Σκαλκώτα, Σκλάβου, Παλλαντίου, Βάρβογλη, Ευαγγελάτου, Ξένου, Καρυωτάκη (σ.σ. κάποιο λάθος είχε το σκονάκι του συνταγματάρχη) και να γνωρίζωμεν τους ξένους. Αλλά είναι και ανεπίτρεπτον να δεχώμεθα την εισβολήν ξένων αντιλήψεων. Ομιλώ περί της ψυχεδελικής μουσικής και άλλων παρεμφερών τάσεων, που αντί να εξευγενίζουν τα ήθη και να απαλύνουν τους χαρακτήρας, όπως εδίδαξαν οι πρόγονοί μας, αντί να πράττουν τούτο, ερεθίζουν ένστικτα και υποβιβάζουν τον άνθρωπον εις εξαθλιωμένην ύπαρξιν. Το αποτέλεσμα της ξενομανίας εις την μουσικήν ήτο να παραγκωνισθή η δημοτική μας μουσική, η μουσική αυτή, η οποία δεν συνετελέσθη από ναρκομανείς χίππυς, αλλά επήγασεν από γνήσια αισθήματα."
Φθάνουμε, λοιπόν, στο κεντρικό σημείο της ομιλίας. Στην ανάλυση της πολιτικής της "Επαναστάσεως" απέναντι στην τέχνη και τους καλλιτέχνες. "Ευρίσκομαι εις την δυσάρεστον θέσιν να κατηγορήσω ορισμένους καλλιτεχνικούς κύκλους, ότι με τα έργα των βλάπτουν την τέχνη και μολύνουν την κοινωνίαν. Και ερωτώ: εξυπηρετεί την κοινωνίαν η τέχνη, όταν δι' αυτής παράγονται ανήθικοι ιδέαι; Αντιδραστικαί καταστάσεις; Εξυπηρετεί την κοινωνίαν η τέχνη, όταν δι' αυτής υμνείται ο πεσσιμισμός, η αισχρολογία; Και υποβάλλονται χυδαία πράγματα εις τον νουν ή εξυμνούνται οι αρνηταί των αξιών όπως οι κομμουνισταί;"
Το συμπέρασμα είναι προφανές. Το κράτος οφείλει να προστατεύσει τους πολίτες από την τέχνη και να πατάξει τους αμετανόητους: "Ολα αυτά βλάπτουν την τέχνην και πλην της αντιδράσεως των καλλιτεχνών που πονούν την τέχνην, σήμερον επεμβαίνει και το κράτος. Διότι αν δεν θέλουν ορισμένοι να θεωρούν ως σκοπόν της τέχνης την διαπαιδαγώγησιν της κοινωνίας, τότε το κράτος δεν μπορεί να τους αφήση να βάλλουν ως σκοπόν της την διαφθοράν της κοινωνίας. Θα τους εμποδίση και θα τους πατάξη, προστατεύον ούτω και την κοινωίαν και την τέχνην, διότι η τέχνη έγινε διά να ωφελή και όχι διά να βλάπτη."

ΟΙ ΜΕΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕ

ΦΙΛΟΜΟΥΣΟΙ. "Διά προκηρύξεως του αρχηγού ΓΕΣ αντιστρατήγου κ. Οδ. Αγγελή, απαγορεύονται καθ'άπασαν την Επικράτειαν και καθ' οιονδήποτε τρόπον η μετάδοσις ή εκτέλεσις μουσικής και ασμάτων του κομμουνιστού Μίκη θεοδωράκη, τα οποία εκτός των άλλων, αποτελούν και μέσον συνδέσμου μεταξύ των κομμουνιστών. Επίσης απαγορεύονται οι ύμνοι των διαλυθεισών κομματικών νεολαιών. Οι παραβάται θα παραπέμπονται εις τα έκτακτα στρατοδικεία." (Ανακοίνωση στον Τύπο, 2 Ιουνίου 1967). Σε τρείς μέρες η διαταγή εξειδικεύεται: "Καθορίζεται ότι εις την απαγόρευσιν της παραγράφου 1α, της υπ' αριθμ. 15/1 ιουνίου 1967 προκηρύξεως, περιλαμβάνονται και η καθ' άπασαν την Επικράτειαν αγοραπωλησία, το δάνειον και το χρησιδάνειον των δίσκων της μουσικής και των ασμάτων του κομμουνιστού Μίκη Θεοδωράκη".

ΑΥΣΤΗΡΟΙ. "Συνελήφθη και παρεπέμφθη εις τον Βασιλικόν Επίτροπον του Εκτάκτου Στατοδικείου Αθηνών, η Αθανασία Π. Παναγοπούλου, ετών 23. Εις την οικείαν της επί της οδού Ευελπίδων 37, είχεν τοποθετήσει εις το πικ απ της δίσκους του κομμουνιστού συνθέτου Μίκη Θεοδωράκη και μετέδιδε αυτούς εις μεγάλην έντασιν. Εις τας χείρας της κατεσχέθησαν 12 δίσκοι". ("Ελ. Κόσμος", 12.7. 1967).

ΛΥΡΙΚΟΙ. Ειδικός εορτασμός της "Εθνικής Επαναστάσεως" διοργανώθηκε στο Στάδιο στις 10.6.1968. Η πρωτοβουλία ήταν του δημάρχου Αθηναίων Δημ. Ρίτσου και το μήνυμα απευθυνόταν στη σπουδάζουσα νεολαία, η οποία, βεβαίως, "συνέρρευσε" υποχρεωτικά. "Σαλπιγκταί των Ενόπλων δυνάμεων εσάλπισαν "προσοχή". Επεκράτησεν απόλυτως σιγή και ηκούσθη, από τις επάλξεις του εντός του Σταδίου τοποθετημένου μεσαιωνικού κάστρου, η φωνή του Αντιπροέδρου κ. Στυλ. Παττακού". Μετά ακολούθησε πλούσιο καλλιτεχνικό πρόγραμμα σε σκηνοθεσία Κ. Μηχαϊλίδη, χορογραφίες Μανώλη Καστρινού και κείμενα Ν. Σφυρόερα. Παρουσιαστής ο Γ. Οικονομίδης. "Και η χορωδία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής εξετέλεσε το θούριον "Απρίλης".

ΘΕΑΤΡΑΝΘΡΩΠΟΙ. "Επ' ευκαιρία της επετείου της 21ης Απριλίου, το Εθνικό Θέατρο, δίνει αύριο (20.4.1969) πανηγυρική παράστασι. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει απαγγελίαν ποιημάτων με τους πρωταγωνιστές του Εθνικού Θεάτρου, Στέλιον Βόκοβιτς, Κάκια Παναγιώτου, Βασίλην Κανάκη, Ολγαν Τουρνάκη, Γρηγόρι Βαφιάν, Ελένη Νενεδάκη και Νίκου Παπακωνσταντίνου". ("Εθνος", 19.4. 1969).

ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ. "Εχοντες υπ' όψει τας διατάξεις α) του Α.Ν. 91/1967, β) του Β.Δ. 617/1967, γ) του Ν.Δ. 1/1968 ως και εισήγησιν της Διευθύνσεως Μορφωτικών Σχέσεων και Μελετών της Γενικής Διευθύνσεως Τύπου του Υπουργείου Προεδρίας Κυβερνήσεως, Αποφασίζομεν. Συγκροτούμεν Επιτροπήν, αποτελουμένην εκ των κάτωθι: 1. Σωκράτους Δημάρατου, Γεν. Διευθυντού Υπηρεσίας Διοικήσεως, ως Προέδρου. 2. Θεοδώρου Βαβαγιάννη, Αρχιμουσικού της ΚΟΑ. 3. Πέτρου Χάρη, Προέδρου Εθνικής Εταιρείας Λογοτεχνών. 4. Αρχιμουσικού του Στρατού υποδειχθησομένου υπό της ΑΣΔΕΝ. 5. Γεωργίου Μαραγκίδη, Διευθυντού Μορφωτικών Σχέσεων του Υπουργείου Προεδρίας. 6. Αγγέλου Καρτάλου, Διευθυντού Ραδιοφωνίας, Τηλεοράσεως, Οπτικών και Ακουστικών Μέσων του Υπουργείου Προεδρίας. 7. Σταματίου Μαράντου, Λογοτέχνου, επί συμβάσει υπαλλήλουΓενικής Διευθύνσεως Τύπου, του Υπ. Προεδρίας. 8. Γεωργίου Ναυπλιώτη, Δικηγόρου. Γραμματέα της Επιτροπής ορίζομεν τον Αναστάσιον Μέξιαν (...) Εργον της Επιτροπής έσεται η κατόπιν επιλογής πρόσκλησις δεδοκιμασμένων στιχουργών και μουσικοσυνθετών προς τον σκοπόν όπως υπό μορφήν περιωρισμένου διαγωνισμού και επ' αμειβή υποβαλλούν ολοκληρωμένα θούρια δια την Επανάστασιν της 21ης Απριλίου, ως επίσης και η πρόκρισις του καλύτερου εξ αυτών όπερ θα τιμηθή δι' ιδιαιτέρου χρηματικού βραβείου. Εντολή Υπουργού Ο Γ.Γ. Κων. Παπαδόπουλος, Αθήναι 24 Δεκεμβρίου 1968."

ΕΘΝΙΚΟΦΡΟΝΕΣ. Στη 2η επέτειο του πραξιποπήματος, η γορτή στο Καλλιμάρμαρο δεν περιλάμβανε μόνο τις στρατιωτικές επιδείξεις, τους εθνικούς χορούς και τα "συμβολικά εθνικά ιστορικά άρματα". Υπήρχε και το "ελαφρολαϊκό" ( αλλά εθνικά αναγκαίο) πρόγραμμα του Οικονομίδη. "Ο κομφερασιέ παρουσίασε τους καλλιτέχνας Βασ. Φακίτσαν, της Λυρικής( Κλειώ Δενάρδου, Σώτον Παναγόπουλο και Τ. Μαρούδαν, οι οποίοι, συνοδεία των ορχηστρών της ΕΛΣ και του ΕΙΡ υπό τη διέυθυνση των Τ. Αθηναίου και Ζακ Ιακωβίδη ετραγούδησαν. Ιδιαιτέρως εχειροκροτήθη η κ. Σοφία Βέμπο, η οποία ετραγούδησε τα Παιδιά της Ελλάδος παιδιά". (Δελτίο Τύπου, 21.4.1969).

ΓΛΥΦΤΡΟΝΙΑ. Τα στελέχη της Χούντας, ήθελαν με κάθε τρόπο να πάρουν με το μέρος τους τους γνωστούς καλλιτέχνες. Η μέθοδός τους ήταν "καρότο και μαστίγιο", φυλακή και γλύψιμο. Λίγο πριν στείλουν τον Θεοδωράκη στη Ζάτουνα, ο Λαδάς και ο βασανιστής Λάμπρου, τον επισκέφθηκαν στο Βραχάτι. Σε μερικές βδομάδες θα εγκαινίαζαν την "Ολυμπιάδα τραγουδιού" τους και του έφεραν τους στίχους του "Υμνου" της, προς μελοποίηση! Ο Μίκης έβαλε τα γέλια με την επιμονή του στιχουργού Γιώργου Οικονομίδη: "Αυτός ο άνθρωπος έχει βάλει σκοπό της ζωής του να μελοποιήσω τους στίχους του. Μεταχειρίστηκε πολλά μέσα. Αλλά ότι θα μου έστελνε ένα κοτζάμ συνταγματάρχη και μάλιστα τον Λαδά, ε, αυτό δεν το περίμενα", γράφει ο Θεοδωράκης στο "Χρέος".

ΟΛΥΜΠΙΣΤΕΣ Ι. Ενας διεθνής διαγωνισμός τραγουδιού, υπό την καθοδήγηση του Γιώργου Οικονομίδη, υπήρξε μια από τις πρώτες καλλιτεχνικές εμπνεύσεις της 21ης Απριλίου. Ηδη στις 22.10.1967 ο Οικονομίδης εξηγούσε τους στόχους της "Ολυμπιάδας", όπως τους σχεδίασε με τους συνταγματάρχες: Η τουριστική προβολή του καθεστώτος και η διάσωση του μαραζωμένου ελαφρού τραγουδιού. Οπως, είπε στους δημοσιογράφους, "ζωηρό ενδιαφέρον έδειξε, μεταξύ πολλών διεθνών τραγουδιστών, και η Νάνα Μούσχουρη".

ΟΛΥΜΠΙΣΤΕΣ ΙΙ. Παρουσία του Παττακού διεξήχθη, στις 26.7.1968, στο Παναθηναϊκό Στάδιο η 1η "Ολυμπιάδα" του Γ.Οικονομίδη. Μετά τους ύμνους προς τον Παπαδόπουλο, διαγωνίστηκαν οι εξής Ελληνες καλλιτέχνες: Τζένη Βάννου, Ζωή Κουρούκλη, Μαίρη Αλεξοπούλου, Ζωζώ Κυριαζοπούλου, Μαρινέλλα, Φώτης Δήμας, Αλέκος Πάντας και Γιάννης Πουλόπουλος. Αλλά το χρυσό αγαλματάκι του Απόλλωνα κέρδισε ένα βέλγικο τραγούδι.

ΟΛΥΜΠΙΣΤΕΣ ΙΙΙ. Στη 2η "Ολυμπιάδα" (26.6.1969), οι θεατές συμμετείχαν σε κλήρωση, με βάση τον αριθμό εισιτηρίου τους. Θα κέρδιζαν μια Αλφα Ρομέο, μια Σιτροέν και ένα λυόμενο σπίτι. Εκτός συναγωνισμού ακούστηκε ο Αζναβούρ, η Αμάλια Ροντρίγκεζ και η Βίκυ Λέανδρος. Τα 60 χιλιάρικα και το χρυσό αγαλματάκι, αυτή τη φορά, κέρδισε η Κλειώ Δενάρδου, με το τραγούδι του Ζακ Ιακωβίδη "Που να 'ναι ο ίσκιος σου Θεέ". "Η Ελλάδα πρώτη στην Ολυμπιάδα", έγραφαν οι εφημερίδες. Η "Αντιγόνη" του Γιώργου Κατσαρού που τραγούδησε η Μαρίνα, παρά το εντυπωσιακό μίνι της, όπως και οι "Γαλάζιοι ουρανοί" της Μαρίας Δουράκη και το "Καλώς όρισες έρωτα" του Τέρρυ Χρυσού, δεν έπεισαν την κριτική επιτροπή.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

"Λαϊκή Μούσα" (Αθήναι 1969). Πίσω από αυτό το ανώνυμο ανθολόγιο κρύβεται επίσημη έκδοση της χούντας με δεκάδες στιχουργήματα πολιτών, εμπνευσμένα από τη δικτατορία και τους δικτάτορες. Η αυτογελοιοποίηση ως μέσο πολιτικής επιβολής.

Κωνσταντίνου Πλεύρη "Η πολιτική προπαγάνδα" (α' έκδοση 1968, 2η έκδοση "Νέα Θέσις" 1995). Πόνημα ενδιαφέρον για όσους επιθυμούν να μάθουν πώς ακριβώς σκέπτονταν οι χουντικοί προπαγανδιστές. Γραμμένο από το "πουλέν" του Λαδά, διδασκόταν το 1968 ως μάθημα στη Σχολή Αξιωματικών της Αστυνομίας- Χωροφυλακής και στη Σχολή Γενικής Μορφώσεως Αξιωματικών του ΓΕΣ. Χτυπητές ομοιότητες με το αντίστοιχο πόνημα του πρώτου διδάξαντος Γεωργίου Γεωργαλά.

Ιωάννου Λαδά "Λόγοι" (Αθήναι 1970). Δεν είναι μόνο το πολύτομο "Πιστεύω" του Παπαδόπουλου. Ακόμα και ο διαβόητος συνταγματάρχης Λαδάς έχει εκδώσει τις ομιλίες και τα άρθρα του, επειδή πιστεύει ότι "είμεθα μία φυλή, η οποία έχει το προνόμιον να πρωτεύη εις την σοφίαν." Ανάμεσα σε άλλες "σοφίες" αναλύεται και η γνώμη της "Επαναστάσεως" για την ποίηση και τη μουσική.

Μίκη Θεοδωράκη "Το χρέος" (Τετράδια της Δημοκρατίας, Ρώμη 1972). Η άλλη άποψη για τη μουσική και την ποίηση επί δικτατορίας, από τον επιφανέστερο εκπρόσωπο της αντίστασης στο χώρο της κουλτούρας.

ΔΕΙΤΕ

Χάππυ Νταίη του Παντελή Βούλγαρη (1976). Εθνική διαπαιδαγώγηση με εθνικόφρονα άσματα και στίχους, σε μιά ταινία με θέμα την επίσκεψη του βασιλικού ζεύγους στους "ανανίπτοντες" πρώην συμμορίτες του "Νέου Παρθενώνα".

Μέρες του 36 του Θόδωρου Αγγελόπουλου (1972). Συμβολική κριτική της κουλτούρας των εθνικών μας δικτατοριών από το γνωστό σκηνοθέτη.

Η δίκη της χούντας του Θεοδόση Θεοδοσόπουλου (1981). Ιστορικό ντοκιμαντέρ με θέμα τη μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδας. Μεταξύ άλλων, πλάνα από τις φιέστες της Εθνοσωτηρίου, τα τσάμικα ξεφαντώματα και τις λαϊκές υποδοχές των στελεχών της.

Τέλος εποχής του Αντώνη Κόκκινου (1994). Νοσταλγική ταινία για τα υπόγεια νεανικά ρεύματα καταμεσής της δικτατορίας, όταν το ροκ και η "ξενομανία" αποτελούσαν τα πρώτα δείγματα του διαζυγίου με την Ελλάδα των Ελλήνων Χριστιανών και την κουλτούρα της.