Χρεωμένοι

Του Νίκου Καρανίκα

Η εποχή μας έχει ένα δυναμικό χαρακτηριστικό όσον αφορά τις κοινωνικές σχέσεις: είναι η σχέση που δημιουργεί τον «χρεωμένο πολίτη». Ο χρεωμένος πολίτης έχει μια διπλή εξάρτηση, αυτήν της ζωτικής δραστηριότητας για την αναπαραγωγή του και αυτήν του χρέους προς τις τράπεζες ή προς το κράτος: μια σχέση σκληρής εξάρτησης και τρομοκρατίας. Τον χρεωμένο πολίτη ακολουθεί διαρκώς μια απειλή για προσωποκράτηση, φυλάκιση, κατάσχεση, απαγόρευση εξόδου, απαγόρευση έκδοσης δημόσιων εγγράφων, παρενοχλήσεις και πιέσεις. Είναι μια σχέση που φυλακίζει τον χρόνο για όσο κρατάει το χρέος και αυτή η φυλάκιση και δέσμευση του μέλλοντα χρόνου είναι που διαμορφώνει και συνειδήσεις.

Αν παλαιότερα η εργασία απελευθέρωνε και χειραφετούσε τον άνθρωπο παραδίδοντάς του το πεδίο της συνεργασίας για έναν άλλο σχεδιασμό της ζωής, τώρα ο άνθρωπος αυτός στέκεται ηθικά αντιμέτωπος με το χρέος του και όχι μόνον. Είναι δεμένος στον χρόνο του χρέους. Ο χρεωμένος πολίτης είναι μια διαρκής αναστάτωση μπροστά σε κάθε επισήμανση του χρέους του. Έχει μοιράσει τη ζωή του σε δόσεις. Αξίες και αρχές που στέκονταν επικουρικά στην καθημερινότητά του θίγονται και βρίσκονται υπό κρίση. Ο αγώνας για το μεροκάματο που διασφαλίζει τη δόση γίνεται κυρίαρχος χάνοντας την αγωνιστική προοπτική για να καλυτερέψει, μέσα από την συνθήκη του αγώνα, την εργασία του, προτάσσοντας την υπαρξιακή αγωνία υπό τον φόβο της απόλυσης. Η απόλυση του χρεωμένου προλετάριου θα σημάνει και την καθυστέρηση της δόσης, κάτι που κάνει την απόλυση διαφορετική από την απώλεια της δουλειάς δίχως χρέος.

Το αποτέλεσμα είναι και η χαμηλή αυτοπεποίθηση, η ισχνή αγωνιστικότητα, η επιφυλακτικότητα και η αποφυγή κάθε ρίσκου, το οποίο απαιτεί μια συνθήκη αντιπαράθεσης με την εργοδοσία. Ο χρεωμένος πολίτης είναι περιορισμένων δυνατοτήτων και αυτό κάνει το κεφάλαιο να σχεδιάζει την εκμετάλλευση με την άνεσή του, αφού ξέρει ότι ο φόβος κρεμάει δεσμευτικά τις πράξεις των εργαζομένων. Ο χρεωμένος άνθρωπος αισθάνεται ασφάλεια δίπλα σε άλλους χρεωμένους, κατασκευάζοντας έτσι μια «ταυτότητα» που συμπαρασύρει σε κοινές πράξεις απελπισίας: επιθέσεις για ακύρωση πλειστηριασμών, εμπόδιση κατάσχεσης με παράδοση του σπιτιού σε συνυπαίτιους καλοθελητές.

Η κατάσταση αυτή έχει οδηγήσει ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας σε κατάσταση ομηρίας από τις τράπεζες και γι' αυτό δεν είναι λίγες οι φορές που ο χρεωμένος πολίτης ξεστομίζει επιθυμίες όπως πόλεμος, χρεωκοπία, καταστροφή, επανάσταση. Πρόκειται για καταστάσεις καθολικές. Όλες αυτές οι σκέψεις έχουν ένα κοινό, τη διαγραφή του χρέους του πολίτη. Ο χρεωμένος δεν έχει στο μυαλό του μια κοινωνία ελεύθερη, δίχως εκμετάλλευση, με δημοκρατία, αυτοδιαχείριση, αμοιβαιότητα. Ούτε βλέπει από μια τέτοια αλλαγή την ισότητα, τη συνεργατικότητα ή την ειρήνη - ως αποτέλεσμα ταξικής νίκης του προλεταριάτου.

Είναι τέτοιο το βάρος του χρέους που καθορίζει και την επιθυμία, τον ορίζοντα. Κάνει τις κινήσεις μετρημένες, υπολογισμένες, δεν δίνει περιθώρια λάθους και όλα αυτά για να υπηρετήσει το χρέος και όχι την κοινωνική αλλαγή. Αυτός ο τύπος ανθρώπου ξεπερνάει τον απλό προλετάριο, ξεπερνάει τη συνθήκη της εκμετάλλευσης. Είναι μια άλλη κατάσταση, νεόκοπη, και ο κλασικός μαρξισμός δεν την είχε υπόψιν του, όπως και τα εργατικά συνδικαλιστικά κινήματα, που δεν πήραν στα σοβαρά αυτήν τη μετατόπιση των συναδέλφων τους, προφανώς για λόγους ιδεολογικούς ή λόγω της ασφάλειας που τους παρείχε η συνδικαλιστική γραφειοκρατία. Οι άνθρωποι, όμως, που χρεώθηκαν έχουν και την ηθική τους και αυτό σημαίνει ότι η επιθυμία να ξεχρεώσουν είναι καθοριστική και σημαίνουσα.

Οι λόγοι του χρέους είναι κοινωνικοί και δεν θα οδηγηθούμε σε σωστές ερμηνείες και αποφάσεις αν σνομπάρουμε τον χρεωμένο πολίτη, καταλογίζοντάς του μικροαστική και καταναλωτική συμπεριφορά. Ανέφερα το χρέος για το σπίτι, αλλά θα μπορούσα να πω και για το αυτοκίνητο που παρέχει πρόσβαση στη δουλειά και στην κοινωνικότητα της οικογένειας ή για τα δάνεια για φροντιστήρια, γλώσσες, μουσική και διακοπές. Είναι το ίδιο σημαντικό και κοινωνικά «καθορισμένο». Η Αριστερά, οι άνθρωποί της, οργανωμένα και συλλογικά, οφείλει να δει τι θα κάνει με αυτήν την κατάσταση - και να μην την υποτιμά.